In Erasmus’ tijd was het altijd oorlog. Koningen, keizers en pausen trokken met hun legers door Europa om persoonlijke vetes uit te vechten, gebiedsclaims kracht bij te zetten of een bevriende mogendheid te steunen. Dit zorgde voor een onrustig Europa: economische malaise, hongersnood
en oorlogsgeweld waren voor veel Europeanen in de 16e en 17e eeuw vertrouwde begrippen.
Desiderius Erasmus – van Rotterdam, zoals hij zichzelf gedurende zijn hele leven bleef profileren – was een Europeaan, veel meer dan een Nederlander. Hij is weliswaar in de Noordelijke Nederlanden geboren en volgde er lager onderwijs, maar zodra hij de kans kreeg ging hij op reis. Eerst naar Parijs, later onder andere naar Londen, Venetië en Leuven, om uiteindelijk te eindigen in Bazel. Oorlog was hem een doorn in het oog. Hoe kon het bestaan dat christenen tegen christenen ten strijde trokken? Of zelfs mensen tegen mensen? Nergens in de dierenwereld zag hij een parallel. Alleen een verdedi-gingsoorlog vond hij in het uiterste geval aanvaardbaar, bijvoorbeeld tegen de Ottomanen die via Hongarije oprukten richting Wenen. Maar ook in dat geval zou het beter zijn om hen met woorden te doen inzien dat Christus’ barmhartigheid ook voor hen gold.
Erasmus moet verheugd hebben gereageerd op het nieuws van de komst van een Europese vredes-conferentie. In het Noord-Franse Cambrai zouden Karel V, Hendrik VIII en Frans I elkaar ontmoeten om een bestendige vrede in Europa te realiseren. Als een soort aanmoediging schreef Erasmus zijn Klacht van de Vrede (in het Latijn: Querela Pacis). Hij koos daarvoor niet de traditionele vorm van een zakelijk traktaat. In plaats daarvan voerde hij op een speelse manier Vrede zelf op als personificatie, die zich beklaagt over het feit dat ze geen gehoor vindt. Dit format had Erasmus al eens eerder succesvol toegepast: in het tegenwoordig bekendste werk uit zijn oeuvre, Lof der Zotheid. Hier brengt hij Zotheid ten tonele als kritische beschouwer van de contemporaine maatschappij. De personages Zotheid en Vrede geven Erasmus’ serieuze boodschap een luchtige en toegankelijke vorm – een bewuste keuze voor een zwaar onderwerp.
Vrede haalt in haar klacht allerlei verschillende argumenten aan die de zinloosheid van oorlog benadrukken: oorlogsvoering brengt aanzienlijke economische schade omdat het geldverslindend is en verwoesting met zich meebrengt. Het dient enkel om het persoonlijk gewin van de vorst te bewerkstelligen. Het is tegennatuurlijk: harmonie is de vanzelfsprekende status van de wereld. Christenen van beide kampen bidden God om bijstand in de strijd tegen elkaar: dit is niet verenigbaar. Zo klaagt de Vrede door, met alleszins redelijke argumenten. Uiteindelijk ging de topconferentie niet door, vanwege ontstane onenigheid tussen de vorsten. Dit zal Erasmus des te meer hebben gemotiveerd om zijn werk in 1517 te publiceren.
Bibliotheek Rotterdam heeft een groot aantal vroegmoderne edities van Querela Pacis, waaronder een exemplaar van de eerste druk door de vermaarde drukker Johannes Froben te Bazel. Samen laten deze oude drukken de populariteit van de tekst zien, direct vanaf het moment van de eerste publicatie in december 1517. In het volgende jaar 1518 werden edities gedrukt in Leuven, Bazel, Venetië, Leipzig en Krakow. Het jaar daarop volgenden Florence, Keulen en Straatsburg. Vervolgens verschijnt de tekst in Sevilla, Augsburg, Zürich, Mainz, Parijs en Lyon. Binnen enkele jaren na de eerste verschijning van de tekst werd de Klacht van de Vrede door heel Europa gehoord. Het werk werd ook al snel uit Erasmus’ Latijn vertaald naar de volkstalen. Onlangs verwierf Bibliotheek Rotter-dam een exemplaar van de zeldzame eerste editie van de eerste Duitse vertaling: Ein klag des Fryde[n]s uit 1521. Dit Rotterdamse exemplaar is nu het enige in Nederland en vormt samen met de andere edities van deze tekst een prominent onderdeel van ’s werelds grootste en internationaal vooraanstaande collectie Erasmusdrukken, die Bibliotheek Rotterdam beheert.
Vandaag de dag is Europa zonder twijfel veiliger, stabieler en welvarender dan in Erasmus’ tijd.
Toch ligt oorlog ook in Europa nog steeds op de loer. Nog maar dertig jaar geleden begon een reeks oorlogsconflicten op de Balkan en Oekraïne is in oorlog met Rusland. Bovendien ziet Europa de gevolgen van oorlogen elders: grote stromen vluchtelingen trekken vanuit Afrika en het Midden-Oosten de Middellandse Zee over. Hoewel de meeste Europeanen zich niet persoonlijk bedreigd zullen voelen door oorlogsgeweld, is oorlog nog altijd niet uit onze maatschappij verdwenen. Erasmus’ Klacht van de Vrede blijft daarom relevant: het benadrukt ook in onze tijd de menselijke en economi-sche bezwaren. Het feit dat de tekst ruim 500 jaar oud is, en vrede dus nog altijd niet volledig wordt gehoord, maakt haar klacht des te dwingender.
Klik hier om terug te keren naar het programma-overzicht van de Erasmusweek 2022.